Nostalgisch Uitgeest: Gemaal van de Uitgeester- en Heemskerker Broek

Vóór de bouw van het stoomgemaal werd de Uitgeester- en Heemkerkerpolder bemalen door één vijzelmolen en drie schepradmolens. Na de stichting van het stoomgemaal in 1874 werden twee molen voor reservebemaling aangehouden. In hetzelfde jaar werden tevens de schutsluis uit 1641 en de wipbrug vernieuwd. Deze laatste werd door een gietijzeren hefbrug vervangen, waarvan de nieuwe versie uit 1954 dateert.

De grootte van de polder (1800 hectare) vereiste een fors gemaal. Het ontwerp is gemaakt door W.C. en K. de Wit uit Amsterdam. Hoewel het type (dubbele installatie en ketelruimte in één bouwlichaam) betrekkelijk zeldzaam is, vertoont ook dit gebouw kenmerken van het ingenieursbureau De Wit: een logische indeling van het interieur en de strakke, evenwichtige geleding van het exterieur door traveeën. De toepassing van zware rondboogtraveeën is (voor zover bekend) uniek in het oeuvre van W.C. en K. de Wit. Bovendien is dit één van de weinige gemalen met een schilddak.

De vijzels zijn in 1894 vervangen, vermoedelijk waren de oorspronkelijk van hout. De ontstoming vna het gemaal volgde in 1925. Het bureau van De Wit adviseerde in de werkzaamheden. Hoewel de schoorsteen en kolenloods zijn gesloopt, is het complex, bestaande uit een gemaal met machinistenwoning en een poldersluis gaaf bewaard gebleven.

Interieur van het machinegebouw

Het interieur is gedeeltelijk verbouwd. De voormalige ketelruimte, rechts in het gebouw, is thansals vergaderzaal van het polderbestuur en berging in gebruik.
De machinekamer is sinds de ontstoming ongewijzigd. Tegen de scheidingswanden zijn drie gedenkstenen aangebracht. Het zijn zwarte, stenen platen met gouden letters. Op de oudste plaat staat de tekst: ‘Vereenigde Uitgeester/ en Heemskerker Broekpolder/ dit stoomgemaal en aanverwante werken/ waarvan de eerste steen werd gelegd/ 9 spetember 1874/ en in werking gesteld 10 december 1874/ zijn daargesteld door en naar het ontwerp/ van de ingenieurs/ W.C. & K. de Wit. Amsterdam/ opzichter/ H. Oosterling Beverwijk/ aannemer der bouwwerken/ A. van den Berg Boskoop’.

Er is een tweede steen uit dezelfde tijd: ‘Dit stoomgemaal/ is opgericht/ onder het bestuur/ der heeren (….)1874’. Een derde steen herinnert aan de ontstoming: ‘Polder de Uitgeester en Heemkerkerbroek/ electrisch gemaal/ gebouwd april-september 1925/ Het bestuur (…)’.

Sluis en machinistenwoning

De sluis is naast het gemaal gesitueerd. Het is een schutsluis met enkelkerende functie. Het bestaat uit een buitensluishoofd, een schutkolk, een binnensluishoofd en was in baksteen opgetrokken. Sinds de verbouwing in 1953 is het echter van betonnen kolkwanden en binnensluishoofd voorzien.
De woning staat ten westen van het machinegebouw en is vanuit monumentaal oogpunt van ondergeschikt belang. Het pand dateert uit 1879.

Waarde

Het complex is architectuurhistorisch van betekenis als goed en kenmerkend voorbeeld van een groot poldergeaal uitgevoerd naar ontwerp van ingenieurs W.C. en K. de Wit in 1874. Ook de goede hoofdvorm, gevelindeling en het materiaalgebruik dragen bij aan die waarde.

Cultuurhistorisch is de combinatie van gemaal, sluis en ophaalbrug van belang als complex uit de geschiedenis van de waterhuishouding in Noord-Holland, in het bijzonder als voorbeeld van een in aanleg gave waterstaatkundige eenheid. Het complex is ruimtelijk van belang als beeldbepalend element aan de Meldijk. De historisch-ruimtelijke waarde ontleent het complex aan de betekens binnen de ontwikkeling van het gebied.

Van het interieur komen met name om historisch-civiel-technische redenen in aanmerking voor bescherming: de Pannevis schroefpompen in electromotoren uit 1925 als goed en gaaf bewaard gebleven voorbeeld van een dergelijk type installatie.