Erfgoed van de maand: grenspalen

Grenspalen geven de grenzen aan van provincies, gemeenten, jacht- en rechtsgebieden en landgoederen. Ze werden vaak geplaatst op het punt waar de grens een knik maakte. Ze verschillen in vorm, hoogte en materiaal en hebben vaak een wapen of schildje.

De grenspalen zijn onderdeel van ons culturele erfgoed en vertellen het verhaal van het gebied. Het kan een aandenken zijn aan een vroeger grensconflict of wijzen op een militair gebied. In Noord-Holland zijn nog veel grenspalen te vinden tijdens wandel- of fietstochten. Sommige zijn zelfs een provinciaal monument. Maar hoe lees je nu het verhaal van een grenspaal en welke paal vertelt welk verhaal? Hieronder worden een paar grenspalen uitgelicht.

De Leeuwenpalen

In Het Gooi, op de voormalige grens van Utrecht en Holland, staan de zogenaamde Leeuwenpalen. Oorspronkelijk waren het er 23 in totaal. Gezamenlijk markeerden zij de oostelijke provinciegrens van Noord-Holland met Utrecht. Op deze palen staat aan de ene kant een staande leeuw uit het wapen van Holland. Deze afbeelding staat gericht naar Noord-Holland. Aan de andere kant staat het wapen van Het Sticht, een staande leeuw en het bisschoppelijke wapen. Dit wapen is gericht naar Utrecht. Mensen op doortocht konden vroeger aan de hand van de wapens bepalen waar zij zich precies bevonden.

De grens tussen de provincies Noord-Holland en Utrecht dateert uit 1351. 5 jaar later, in 1356, zijn waarschijnlijk de eerste grenstekens geplaatst. Toen de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg in 1923 constateerde dat 8 palen waren verdwenen, werden nieuwe palen ontworpen en geplaatst. Er zijn dus 2 versies van deze Leeuwenpalen. Ze zijn nu aangewezen als provinciale monumenten, omdat zij de historische grens van de provincie zichtbaar maken.

Gemeentelijke grenspalen

Waar Leeuwenpalen de grens tussen provincies aangeven, zo geven gemeentelijke grenspalen de afbakening van gemeenten aan. Aan de Herenweg in Opmeer staat ter hoogte van huisnummer 2 een grenspaal van gewapend beton. Aan de noordzijde van de paal staat Hoogwoud en aan de zuidzijde Opmeer. De paal gaat van een vierkant over naar een achthoek en eindigt vervolgens in een eikelvormige bekroning. Deze grensaanduidingen zijn zeldzaam, ze komen uit de vroege 20ste eeuw en zijn daarom ook een provinciaal monument.

Grenspalen van defensie

Een heel ander soort grenspalen zijn de militaire grenspalen. Deze zijn moeilijk te spotten. De palen zijn namelijk niet zo groot en steken maar net boven het maaiveld uit. Deze grenspalen waren vooral functioneel en daarom minder ‘aangekleed’ dan de gemeentelijke grenspalen of Leeuwenpalen. Op militaire grenspalen staat vaak de letter O van oorlog of de D van defensie.

Deze militaire grenspalen staan onder andere aan de Zuidermaatweg in Heemskerk. Zij maken deel uit van de verdedigingslinie Stelling van Amsterdam die aan het einde van de 19de eeuw is aangelegd rond de hoofdstad. De verzameling palen gaven het gebied aan dat bij dreigend gevaar onder water kon worden gezet. In dit geval het gebied ten westen van het Fort bij Veldhuis.

Erfgoed van de maand

In de rubriek Erfgoed van de maand staat elke maand een bijzonder gebied, object, vindplaats of historische plek in de provincie centraal.

Foto: Grenspalen bij Spaarndam